Η πνευματικότητα στον 21ο αιώνα (α΄ μέρος)

Θα αποπειραθούμε εδώ έναν προβληματισμό γύρω από την έννοια της πνευματικότητας, η οποία ακούγεται αρκετά τόσο εντός, όσο και εκτός της Εκκλησίας.  Η  πρόσφατη αλλαγή της χιλιετίας αλλά και η αρχή  του 21ου  αιώνα είναι μια καλή αφορμή να  αναλογιστούμε τι είναι αυτό που ονομάζουμε «πνευματικότητα» «πνευματικός άνθρωπος» και «πνευματική ζωή».
Θα  μας δοθεί  έτσι η ευκαιρία να γνωρίσουμε καλύτερα την έννοια  της ορθόδοξης  πνευματικότητας. Θα διευκρινίσω εξ αρχής ότι δεν ασχολούμαστε καθόλου με την ορολογία που επικρατεί δημοσιογραφικά και που ονομάζει «πνευματικό άνθρωπο» τον άνθρωπο των γραμμάτων και των τεχνών. Θα μιλήσουμε για την πνευματικότητα δίνοντάς της  θρησκευτικό και θεολογικό νόημα.

Ηθικολογική πνευματικότητα.
Η πιο παλιά εκδοχή  της πνευματικότητας, αυτή που έρχεται από το παρελθόν και είναι ακόμη ενεργή, είναι μια έννοια που ορίζει την πνευματικότητα κυρίως ως  αυτοσυγκράτηση.  Δηλαδή πνευματικότητα είναι το να μπορεί ο άνθρωπος να συγκρατεί τις ορμές του, τα συναισθήματά του, τις επιθυμίες του. Έτσι λοιπόν ο άνθρωπος που δεν θυμώνει, δικαιούται να ονομαστεί σύμφωνα με την εκδοχή αυτή «πνευματικός άνθρωπος» ή εκείνος που  δεν έχει έντονες σαρκικές επιθυμίες ή τις έχει δαμάσει λέγεται «πνευματικός άνθρωπος»
Θα ονομάζαμε αυτού του είδους την πνευματικότητα «ηθικολογική», γιατί το ενδιαφέρον όλο  βρίσκεται στην ηθική. Με άλλα λόγια αν ο άνθρωπος συμπεριφέρεται με αυτό που επιβάλλει η ηθική τότε τον ονομάζουμε πνευματικό άνθρωπο, λέμε ότι έχει πνευματική ζωή. Δεν είναι δύσκολο κανείς  να φανταστεί πόσες αυταπάτες χωράνε εδώ.  Ας θυμηθούμε ότι ο ίδιος ο Χριστός μας ζήτησε : «Μη κρίνετε κατ΄ όψιν» (Ιωάν. 7:24). Αλλά εκτός από την εντολή του Χριστού, ενδιαφέρουσα είναι και η παρατήρηση που υπάρχει στην «Κλίμακα» του αγίου Ιωάννου του Σιναϊτη: «Μερικοί άνθρωποι έχουν έμφυτες κάποιες αρετές. Τους είναι εύκολη η πραότητα, τους είναι εύκολη η εγκράτεια, τους είναι εύκολη η υπομονή.  Αντίθετα άλλοι δυσκολεύονται πάρα πολύ να τα αποκτήσουν αυτά. Εγώ όμως παραδέχομαι, συνεχίζει ο άγιος Ιωάννης, αυτούς, που δεν ταιριάζει ο χαρακτήρας τους με αυτό και αγωνίζονται, αυτούς που αγωνίζονται ενάντια στο χαρακτήρα τους. Διότι  οι άλλοι δεν κουράστηκαν καθόλου γι’ αυτό, ενώ εκείνοι που αγωνίζονται  ενάντια στη φύση τους, πραγματοποιούν τη φράση του Χριστού: «ότι η βασιλεία των ουρανών βιάζεται και βιασταί αρπάζουσιν αυτήν»( Ματθ.11:12)».
Δεν θα μακρύνω περισσότερο το λόγο σχετικά με αυτό το πρώτο είδος της ηθικολογικής «πνευματικότητας» μιας και στην ουσία δεν αποτελεί αληθινή πνευματικότητα, έστω και αν πολλά παιδιά και νέοι, ακόμα και σήμερα, ανατρέφονται με βάση τα πρότυπά του.

Ψυχολογική πνευματικότητα.
Ας προχωρήσουμε σε ένα άλλο είδος, που επιβάλλει περισσότερη διαπραγμάτευση. Πρόκειται για αυτό που θα ονομάζαμε «ψυχολογική πνευματικότητα».  Το είδος αυτό θέτει προτεραιότητα στην ψυχολογική εμπειρία, στο τι αισθάνεται και νοιώθει ο άνθρωπος ψυχολογικά. Εάν δηλ. αυτό που αισθάνεται είναι ωραίο, τότε πνευματικά είναι σε καλό δρόμο, είναι κοντά στον Θεό.  Αν πάλι νιώθει άσχημα, είναι μακριά από τον Θεό.
Αυτή η νοοτροπία  θεμελιώνεται συχνά σε συγκεκριμένα  χωρία της Καινής Διαθήκης, όπου ο Χριστός παρουσιάζει τη χαρά ως αποτέλεσμα της υγιούς σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Πράγματι κοντά στον Θεό υπάρχει χαρά, ενώ αντίθετα μακριά από τον Θεό υπάρχει δυστυχία. Όμως δεν υπάρχει μονάχα η αληθινή χαρά, αλλά και η «ψυχολογική»χαρά, η χαρά ως αυταπάτη. Και αντίθετα υπάρχει και η δυσφορία-δυστυχία, που οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος  είναι μακριά από τον Θεό. Να τονίσουμε ότι αυτού του είδους η πνευματικότητα δίνει προτεραιότητα στο ψυχολογικό βίωμα. Ένα παράδειγμα τέτοιου ψυχολογικού βιώματος αντικατοπτρίζεται σε αυτό που λένε συχνά οι νέοι και όχι μόνο: «Πηγαίνω στην εκκλησία καμιά φορά για να  ηρεμήσω.»  Αυτή η ηρεμία είναι αίσθημα ψυχολογικής υφής. «Μα είναι κακό αυτό;», θα έλεγε κάποιος. Όχι, δεν είναι.  Αντίθετα είναι ευλογία. Ωστόσο αποτελεί μόνο τον προθάλαμο, το πρώτο σκαλοπάτι  πάνω στο οποίο  πρέπει αργότερα να κτιστεί  η αληθινή πνευματικότητα. Είναι θα λέγαμε ένα προστάδιο με το οποίο ο Θεός μας γλυκαίνει για να προχωρήσουμε στην αληθινή πνευματικότητα.  Δυστυχώς όμως πολλοί από εμάς παραμένουμε εγκλωβισμένοι σε αυτό το προστάδιο.  Έτσι συναντούμε συχνά γονείς που ευφραίνονται κατά την ώρα της λατρείας, ηρεμούν, αλλά όταν επιστρέφουν στο σπίτι  τσακώνονται με τον/την σύζυγό τους. Κι αν τους ρωτήσεις γιατί συμβαίνει αυτό, παίρνεις την στερεότυπη απάντηση : « Ε, μα με έχουν κολάσει. Πάω στην εκκλησία, ηρεμώ, έρχομαι στο σπίτι και υποφέρω μαζί τους.» Ενδέχεται λοιπόν να αισθάνεται κανείς κατάνυξη κατά την διάρκεια της λατρείας, αλλά όταν γυρίζει στο σπίτι του να μην αντέχει να βλέπει  κάποιο μέλος της οικογένειας. Αυτή είναι μια πνευματικότητα ανώριμη, νηπιακή, μια πνευματικότητα που υστερεί σε αγάπη, και δίνει έμφαση στο πώς νοιώθει  το άτομο, κι όχι στο πώς τοποθετείται απέναντι στο διπλανό του.
Αυτή η πνευματικότητα ενδέχεται να ευδοκιμεί παντού,  ακόμα και σε μια ενορία ή και σε κάποιο μοναστήρι. Πέρα από το χώρο της δικής μας Ορθόδοξης Εκκλησίας ενδέχεται αυτή η πνευματικότητα να ευδοκιμεί και στους χώρους των αιρέσεων και των παραθρησκευτικών ομάδων. Παράδειγμα οι  Πεντηκοστιανοί  ή οι Μάρτυρες του Ιεχωβά: με τον τρόπο τους, αγκαλιάζουν όλους όσους τους πλησιάζουν, τους καλωσορίζουν, τους δίνουν την δυνατότητα να ψάλουν όλοι μαζί, ή να παρακολουθήσουν ένα συναισθηματικό κήρυγμα. Όλα αυτά συνιστούν μια ψυχολογική  πνευματικότητα που  ξεκουράζει, γοητεύει και εμπνέει, και έτσι ο άνθρωπος  μετά από όλα αυτά πηγαίνει στο σπίτι του με την ψευδαίσθηση ότι επειδή ένιωσε καλά, έγινε κατοικητήριο του Αγίου Πνεύματος. Αυτή είναι η ψυχολογική πνευματικότητα. Είναι η πνευματικότητα που βασίζεται στο πώς  αισθάνεται κανείς, για αυτό και την ονομάσαμε  ψυχολογική. Τώρα θα προσθέσουμε και κάτι ακόμα σε αυτό τον χαρακτηρισμό. Είναι μια πνευματικότητα  που ενδιαφέρεται για την ατομική δύναμη του ανθρώπου και «δεν δίνει δεκάρα»  για το διπλανό του. Πέρα από την εμπειρία (το να νοιώσει δηλαδή ο άνθρωπος ωραία) «η πνευματικότητα» αυτή  νοιάζεται βασικά για την απόκτηση ατομικής δύναμης.  
Σε  αυτή την κατηγορία πνευματικότητας ανήκει  και η άποψη που λέει «πάω στην εκκλησία για να θεραπευτώ». Ο άνθρωπος που έχει στο νου του αυτή την άποψη εισέρχεται στην Εκκλησία για να θεραπευτεί ατομικά, κι όχι για να συναντήσει «τους αδελφούς του και τες αδελφές του», όπως έλεγε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Αν εισέλθει κανείς στην Εκκλησία αποζητώντας τους αδελφούς, θα θεραπευτεί. Αν εισέλθει αποζητώντας τη θεραπεία, θα χρησιμοποιήσει τους άλλους  ως μέσα για μια θεραπεία αμφίβολη.  Συνεπώς αυτό που πρωτεύει μέσα στην εκκλησία είναι η σχέση μας με τα αδέλφια μας. Και δεν είναι τυχαίο πως ένας νηπτικός πατέρας, ο άγιος Βαρσανούφιος  λέει κάπου : «Κύριε ή βάλε και τα πνευματικά μου παιδιά στη βασιλεία σου, ή μη βάλεις και εμένα.» Μα, θα πει κάποιος «τρελός είναι ο άνθρωπος; δεν τον απασχολεί  μια αιωνιότητα στην κόλαση;» Κι όμως δεν τον απασχολεί, γιατί θέλει να είναι μαζί με τους αδελφούς του. Αυτή είναι η ορθόδοξη εκκλησιολογία. Η Εκκλησία μας σώζει, όχι ως ένα αφηρημένο σώμα, ή μια  ατομική προσπάθεια, αλλά ως ομάδα αδελφών που κοινωνούν μεταξύ τους ουσιαστικά. Και ποια είναι η κοντινότερή  μας Εκκλησία; Δεν είναι η ενορία του καθενός, αλλά η οικογένειά του . Εάν δεν μπορέσουμε μέσα στην οικογένεια μας να δούμε τον άλλο ως ευλογία, τότε δεν θα μπορέσουμε να το κάνουμε ούτε μέσα στην ενορία. Κλείνοντας να επισημάνω ότι η δεύτερη αυτή μορφή  της «ψυχολογικής  πνευματικότητας», είναι παιδί της πρώτης, της ηθικολογικής λεγόμενης πνευματικότητας.